متفکر نقاد چه ویژگیهایی دارد؟ (۱)- تواضع فکری

پیش‌نوشت: در سه نوشته قبلی از سری مطالب تفکر نقادانه، از چرایی اهمیت این مهارت گفتم و از امکان‌هایی که در اختیار ما قرار می‌دهد.(+) سپس کمی تعریف‌بازی کردیم و آن را از زبان اندیشمندان مختلف شنیدیم.(+) پس از آن، باهم کمی تاریخ را ورق زدیم تا ببینیم قدمت این مفهوم چقدر است و به کجاها می‌رسد.(+)

این بار قصد دارم با هم با ویژگی‌های یک متفکر نقاد آشنا شویم و این ویژگی‌ها را بهتر و عمیق‌تر بشناسیم.

باور دارم یادگیری مهارت‌های تفکر بنیادین به تنهایی کافی نیست و زمانی که در کنار یک سری ویژگی‌ها(که در ادامه می‌گویم) تمرین می‌شود ترکیب جامعی برای ارتقا و نظم کارکردهای فکری ما ایجاد می کند.

یک متفکر نقاد، علاوه بر به کارگیری مهارت‌های فکری، منصف بودن را نیز دائما تمرین می‌کند.

برای منصف بودن، او باید بتواند به لحاظ فکری، متواضع، باشهامت، همدل، صادق، باثبات، مطمئن به عقل و مستقل باشد. تمام این ویژگی‌ها باهم و در کنارهم مهم است و به همین‌خاطر دستیابی به ذهنی منصف، کار ساده‌ای نیست.

بر همین اساس نیاز است علاوه بر یادگیری و شناخت اصول کلی تفکر نقادانه، با ویژگی‌های یک متفکر نقاد هم آشنا شویم تا صرفا به مهارت و تکنیک بسنده نکنیم و یک سری عادات و خصایص را نیز در کنارش در خود پرورش دهیم.

در این نوشته، تواضع فکری را با هم بررسی می‌کنیم.

تواضع فکری Intellectual Humility

شاید ساده‌ترین تعریف از تواضع فکری این باشد:

من می‌دانم و باور دارم که چیز‌های زیادی هستند که من آن‌ها را نمی‌دانم.

تواضع فکری یعنی حساسیت داشتن به شرایطی که در آن، با وجود آگاهی از دانش محدود خود، ممکن است در دام خودمحوری گرفتار شده و خود را فریب دهیم.

بنابراین لازمه تواضع فکری داشتن، درک و شناخت این موضوع است که فراتر از آن‌چه می‌دانیم ادعا نکنیم. البته این به معنای ضعیف و بزدل و مطیع بودن نیست بلکه به این معنی است که از گزافه‌گویی، خودنمایی و غرور فکری، لاف‌زنی و فریب عاری باشیم و به مبنای منطقی باورهایمان توجه کنیم و ببینیم اساسا این باورها بر چه مبنایی استوارند.

تواضع فکری در مقابل خودبزرگ‌بینی فکری یا همان تکبر فکری قرار می‌گیرد. افرادی که از نظر فکری متکبرند، اغلب دست‌خوش تمایلات، سوءبرداشت‌ها، توهم‌ها و تعصبات خود قرار می‌گیرند و عموما ادعای دانشی فراتر از واقعیت دارند.

یک متکبر فکری الزاما به لحاظ ظاهری، مغرور، گستاخ یا پرافاده نیست حتی ممکن است متواضع به نظر برسد و خود را کوچک و ناچیز بشمارد ولی از نظر فکری، زمانی که باورهایش به چالش کشیده می‌شود، نقص و محدودیت تفکر خود را نمی‌پذیرد.

و همین تکبر فکری، با منصف بودن تناقض دارد. چون زمانی‌که فرد از موضوع مورد قضاوت خود، بی‌اطلاع است، یا اطلاعات سطحی و نادرستی دارد، نمی‌تواند قضاوت منصفانه‌ای بکند.

در نظر داشته باشیم بخش بزرگی از یادگیری ما، سطحی است. ما چیزهای کمی یادمی‌گیریم و تصور می‌کنیم خیلی می‌دانیم. اطلاعات کم‌عمق و محدودی به دست می‌آوریم و سریع آن را تعمیم می‌دهیم. بدون فکر کردن آن‌چه را می‌خوانیم یا می‌شنویم می‌پذیریم، به خصوص اگر با باورهای قبلی ما هم‌خوانی داشته باشند. (بخوانید: خطای تایید) و تعاریف حفظی را با دانش انتزاعی اشتباه می‌گیریم.

در چنین شرایطی، داشتن تواضع فکری بسیار ضروری است. چرا که آگاهی یافتن از نادانی‌مان علاوه بر این‌که کمک می‌کند منصف باشیم، باعث می‌شود تفکر ما از زوایای مختلفی رشد کند.

هم‌چنین به ما این امکان را می‌دهد که تعصب‌ها، باورهای نادرست و عادات ذهنی‌ای که به یادگیری سطحی و ناقص منجر می‌شوند را تشخیص دهیم.

منابع: (۱)، (۲)

تصویر: (+)

آیا می‌توانید فهرستی از تعصب‌های مهم خود بنویسید؟

(به باورهایی فکر کنید که درباره دین، کشور یا خانواده‌ی خود دارید و دیگران آن‌ها را به شما منتقل کرده‌اند.)